İtibari para, bir hükümet tarafından ‘yasal bir ödeme aracı’ olarak kabul edilmiş para birimlerine verilen isim. Bu türdeki para birimleri, tarihte kullanılmış diğer para birimlerinden farklı olarak herhangi bir fiziki emtia tarafından desteklenmiyorlar. Dünya’da özellikle Bretton Woods anlaşması sonrasında emtia ile desteklenen para birimlerinin devri geride kaldı ve son 50 yıldır artık itibari para birimlerini kullanır olduk.
Pek çok kişi itibarı paraların sonsuza kadar kullanılacaklarını düşünüyor ve zaman içerisinde mevcut para sisteminde köklü bir değişim (2000’li yılların başında Avrupa’da euro kullanılmaya başlaması gibi) yaşanmayacağına inanıyor. Ancak artık daha farklı bir para birimi gün yüzüne çıkıyor: kripto para.
Peki kripto paranın itibari paraların hükmüne son vermesi gerçekten mümkün mü?
Kripto para devri için gerekenler
1. Artan müşteri talebi
Bitcoin’in 2017 yılının ortalarında başlayan ve yıl sonuna kadar süren takdire şayan büyümesi dünya çapındaki insanların Bitcoin’e olan talebinden kaynaklanıyordu. Milyonlarca yeni insan Bitcoin satın alma, Bitcoin madenciliği yapma, Bitcoin satma gibi işlemlere ilgi duymaya başladı ve Bitcoin’in fiyatı da bu talebe doğal olarak tepki verdi. Özellikle itibari paraların hayatımıza girmiş olmalarıyla beraber artık bir para biriminin insanlar onu değerli gördüğü sürece ‘değerli’ kalabileceğini söylemek yanlış olmaz. Kripto paraların da mevcut para sistemini değiştirmek için şu ankinden çok daha fazla insana hitap etmeleri, çok daha fazla insanı kendilerine güvendirmeleri gerekiyor. Para sistemindeki olası bir dönüşümün ilk ayağı burada başlıyor. Eğer insanlar aktif olarak kripto para kullanmazlarsa ikinci, üçüncü ayağa geçiş maalesef pek mümkün olmayacak.
2. Sektörün etkisi ve tepkisi
Gün geçtikçe Dünya çapında daha fazla şirketin ve iş yerinin Bitcoin’i ve diğer kripto paraları ödeme seçenekleri arasına eklemeye başladığını görüyoruz. İnsanların kripto paraya olan ilgilerinin artacağını varsayarsak, kripto para ile ödeme alan iş yerlerinin sayısı da doğal olarak artışa geçecektir. Belli bir noktada dijital paraların epey yaygın hale gelmeleri online alışverişi daha cazip kılabilir ve fiziki mağazalar bu yeni teknolojiyi benimseme ihtiyacı duyabilirler.
3. Hükümet etkisi ve tepkisi
Hükümetler doğrudan kontrol ettikleri ve ekonomileri üzerinde çok ciddi etkilere sahip olan itibari paraları canlı tutabilmek için elbette epey gayret gösteriyorlar. Dolayısıyla ülkelerin kripto paralara birden kırk yıllık dostlarıymış gibi davranmalarını beklemek pek gerçekçi olmaz. Elbette Japonya ve ABD gibi kripto paralara gayet ılımlı yaklaşan ülkeler var ancak işin öbür ucunda Çin gibi ülkeler olduğunu da unutmamak lazım. Ne var ki daha fazla insanın kripto para kullanmaya başlaması, hükümetlerin de bu kullanımların önünü açmak zorunda kalması demek.
4. Ulusal kullanım
Para sisteminde yaşanabilecek olası bir dönüşümün en önemli adımlarından biri de ulusal kullanım kısmı. Bu aşamada belli bir ülkede yaşayan insanların gayet rahat bir şekilde kripto para kullanabiliyor olmaları, o ülkenin hükümetinin kripto para kullanımı için son derece belirgin yasalara ve kurallara sahip olması gerekiyor. Kripto para kullanımının belli bir ülke içerisinde göz ardı edilemeyecek düzeyde yaygınlaşması o ülkenin hükümetini doğal olarak harekete geçmeye zorlayacak. Bu durumda hükümet kripto para yanlısı yasalar getirebileceği gibi tam tersi bir yol izlemeyi seçip kripto para kullanımını yasaklayarak halkı bastırmayı da deneyebilir.
5. Uluslararası kullanım
Bu süreç elbette epey uzun sürecektir ancak birkaç ülkenin aynı kripto parayı kullanması ve kripto paralar için benzer yasalar uygulaması bu süreci epey kolaylaştıracaktır. Dünya’nın en önde gelen ülkeleri arasında gösterilen birkaç ülkenin aynı kripto parayı kullanıp benzer yasalara sahip olması uluslararası bir yayılım sağlayabilir.
Kripto para odaklı sistemin avantajları
Kripto paranın geleceğin parası olmasından bahsediyoruz ama neden? Kripto para insanlara ve hükümetlere ne gibi avantajlar sunuyor da geleceğin parası olması söz konusu?
1. Merkezsiz
Kripto paranın en büyük avantajlarından biri merkezsiz olması. Her bir kripto paranın yönetimi karmaşık ve birbirine bağlı olan bir kullanıcı ağı tarafından sağlanıyor. Herhangi bir hükümetin belli bir kripto paranın sistemini tamamen ele geçirmesi (en azından şu an için) pek söz konusu değil.
2. Değişikliklere yer yok
Kripto paranın merkezsiz olması aslında onun ağ üzerinde yapılacak olası değişikliklere, daha doğrusu manipülasyonlara, karşı da dayanıklı olmasını sağlıyor. Merkez bankası tarafından çok fazla para üretilmesi demek hiperenflasyon demek. Düşük hacimli hisseler, ticaret hacmi baz alınarak belli fiyat manipülasyonlarına maruz kalabilirler. Ancak yeterli hacme sahip olması durumunda belirli bir miktarda arza sahip bir kripto para bu gibi taktiklere karşı gayet dayanıklıdır.
3. Sirkülasyon masrafları
Bundan seneler önce 1 kuruşluk madeni paralar üzerinden ciddi tartışmalar yaşanmıştı çünkü 1 kuruşluk paranın üretimi devlete 2 kuruştan daha pahalıya mal oluyordu. Bu yalnızca bizim ülkemizde değil Amerika’da da görülebilir. 2016 yılı verilerine göre ABD’nin 1 sent üretmek için yaptığı masraf 1,5 sent. Merkez bankası tarafından basılan paranın devlet kasasında göz ardı edilemeyecek yaralar açtığını bir gerçek. Varlıklarını dijital ortamda sürdüren kripto paralar ise bu bakımdan epey kolaylık sunuyorlar.
4. Güvenlik
Kripto para sistemlerinde ağ üzerinde gerçekleşen her bir işlemin geçerliliği ve meşruluğu Blockchain sayesinde kontrol ediliyor. Bu da kripto para ağının geleneksel parayı harcamak için kullandığımız metotlara kıyasla çok daha güvenli hale getiriyor. İtibari para da Blockchain tarzı bir metot benimseyebilir ama bu durumda dijital para haline gelir.
5. Aracının ortadan kalkışı
Kripto para işlemlerinin eşten eşe yapısında olmaları, belli başlı finansal aracılara olan ihtiyacı ortadan tamamen kaldırıyor. Bu da kripto para kullanıcılarının daha az işlem ücretlerine tabii tutulmaları ve işlemlerini çok daha hızlı şekilde gerçekleştirebilecekleri anlamına gelebilir.
Kripto para odaklı sistemin dezavantajları
Para sisteminin kripto para tarafından ele geçirilmesinin ne gibi yönlerden avantajlı olabileceğine değindik ancak her şey gibi kripto para odaklı bir sistemin de öteki yüzü, yani dezavantajları var.
1. İtibari paranın ardında kalanlar
Günümüzde insanların büyük bir çoğunluğu hala itibari paraya güveniyor ve bu durumda en azından yakın gelecekte pek bir değişiklik olmayacağa benziyor. Eğer ki hükümet henüz halkta yeteri kadar talep oluşmamışken kripto para odaklı bir sisteme geçiş yaparsa o hükümet tarafından kullanılan itibari paranın değerinde ciddi bir düşüş yaşanabilir ki bu da nüfusun büyük bir kısmının belki de telafi edilemeyecek kadar büyük kayıplar yaşamasına yol açabilir.
2. Altyapı ve geçiş
Gelişmiş bir ülkenin mevcut olarak kullandığı finans sistemini neredeyse tamamen değiştirmesi çok ciddi bir çaba harcanması demek. Hükümetin yepyeni bir altyapı kurması gerekir. Böyle bir geçiş aşaması yıllarca, belki de on yıllarca sürebilir ki bu da finansal açıdan değişkenliklere ve halk arasında telaşlara yol açabilir.
3. Sektörün çöküşü
Ülke içerisindeki bazı sektörler tamamen kripto para odaklı bir sisteme geçiş yapılması durumunda olumsuz etkilenebilirler. Bazı finansal kurumlar eskiden olduğu kadar belirgin işlem ücretleri kesemeyebilir, müşterilerinin varlıklarını eskiden olduğu kadar güvende tutamayabilirler. Ülke içerisindeki bir (belki de daha fazla) sektörün tamamen çökmesi o ülkeye ekonomik açıdan elbette fayda sağlamaz.
4. Denetim eksikliği
Kripto para odaklı bir sistemin avantajlarından biri yukarıda da belirttiğimiz gibi kripto paranın merkezi bir yönetime sahip olmaması. Bu merkeziyetsizlik kripto parayı manipülasyonlara karşı dayanıklı yapıyor yapmasına ancak ağ üzerinde belli bir oranda da olsa denetim sağlanması faydalı bile olabilir. Mesela enflasyonu önlemek amacıyla sirkülasyondaki para birimi miktarını yönetmek faydalı olabilir. Bazı kripto paralar bu durum için kendi içlerinde ölçütlere sahipler (kazılabilecek koin miktarının kısıtlı olması gibi). Ancak deneyimli ve yetkin bir denetleyicinin eksikliği bazı sorunlara yol açabilir.
5. Kafa karışıklığı
Şu anda piyasada yüzlerce kripto para bulunuyor. Bu bile başlı başına kafa karışıklığı yaratmaya yetiyor ki ICO’lardan bahsetmiyoruz bile. Eğer bir hükümet ya da uluslararası bir topluluk, belirli bir kripto parayı benimsemeye karar verdi diyelim. Bu hangi koin olacak? Bir ya da birkaç farklı kripto para mı kullanacağız? Döviz oranlarını nasıl ayarlayacağız? Cevaplanması gereken birkaç soru var. Belirtmek de gerekiyor ki bu sorular kripto paraların para sistemini değiştirmesinin önünde bir engel oluşturmuyorlar, yalnızca geçiş sürecini yavaşlatma potansiyeline sahipler.
Sonuç
Kripto paraların finans sistemini değiştirmeleri ve itibari paranın yerini almaları mümkün mü? Elbette. Ancak bu süreç on yıllarca, en iyi ihtimalle yıllarca sürecek. Kripto para kullanan insan sayısı, kripto paraya güvenen insan sayısı gibi önemli aşamalar hallolmadıkça kripto paranın itibari paranın yerini alması pek mümkün değil gibi görünüyor. Elbette tüm bu sorunlar çözülür ve düzgün bir altyapı oluşturulursa kripto para odaklı bir sistemin keyfi çıkartılabilir.