Bitcoin ve kripto para birimlerinin en büyük avantajlarından bir tanesi dünyanın dört bir yanına geleneksel yöntemlere kıyasla çok hızlı fon gönderilebilmesi olmuştur.
Bu insanların geleneksel borsalar veya uluslar arası banka transferlerini baypas ederek haftalar hatta günler sürebilecek ülkeler arası transferleri başka yöntemlerle yapmalarına olanak sağladı.
Teknoloji buna ek olarak uluslararası yaptırımlardan etkilenen ülkelerdeki milyonlarca insan için de çok fazla olanağa sahip. Buna örnek olarak gösterebileceğimiz İran yıllardır ekonomik olarak yalnız bırakılmanın ve yaptırımların bedelini çekmiş ve bunu günlük hayatta vatandaşlarına da yansıtmış.
2015 yılında İran nükleer programı yavaşlatmayı kabul etmiş ve bu sayede kendisine uygulanan ekonomik yaptırımlardan kurtulmuştu.
Bundan önce ülke uluslararası bankacılık sistemlerinde – para gönderen, alan veya bunların kaydını tutan ve finansal sistemler tarafından kullanılan bir ağ olan – SWIFT kullanım olanağına sahip değildi.
2015’teki bu yasağın kalkışı İran’a bir çok cephede ekonomik olarak dışarıda bırakılmasından sonra bunları geride bırakmak ve toparlanmak için bir şans oluşturmuştu.
Ülkede Kripto para birimlerinin kullanımı ile ülke dışına para gönderme yöntemi ise çoktan bilinen bir yöntem olmuştu. Konu hakkında Ekonomik İlişkilerden sorumlu İran Meclis Komisyonu başkanı Mohammad Reza Pourebrahimi, vatandaşların kripto para şeklinde ülke dışına 2.5 milyar dolar çıkarttığını ifade ediyor.
İran Merkez Bankası Kripto Paralara Göz Açtırmıyor
Bu kadar büyük bir meblağda para akışı İran’in Merkez Bankasının yurt içi bankaları ve finansal kurum veya kuruluşları kripto para birimleri ile işlem yapmaktan men etmesinin başlıca sebeplerinden birisiydi.
Bloomberg tarafından kullanılan ifadedeki gibi, İran Merkez Bankası kripto para kullanımı ile yapılabilecek kara para aklama ihtimaline karşı çok kesin bir duruş sergiledi:
”Bütün banka şubeleri, kredi kurumları ve borsalar herhangi bir kripto para alım veya satım işleminden uzak durmalı ve herhangi bir kripto para çıkartma veya kullanma içeren girişimlerden kaçınmalı. Kurallara karşı gelenlere karşı gerekli işlemler yapılacaktır.”
Bu hareket sadece Merkez Bankası tarafından değil aynı zamanda hükumet tarafından da desteklendi. İran ulusal para birimi olan riyalin değerindeki düşüş nedeniyle, döviz piyasalarının ve oranlarının kurallarını ve düzenlemelerini birleştirmeye yönelik hükumet çabaları bu sıralar baş göstermeye başladı.
Bu gelişmelerin hepsi şimdiki ABD Başkanı Donald Trump Amerika’nın 2015 yılında yapılan İran nükleer anlaşmasından çekildiğini açıklaması üzerine başladı.
Anlaşmanın aslı ise İran’in kendi nükleer programını azaltması ve daha fazla uluslar arası gözleme izin vermesini kapsıyordu.
Independent kaynağının haberine göre Şubat ayında Uluslararası Atom Enerjisi Kurumu (IAEA) İran’ın hala anlaşmaya uymakta olduğunu rapor etmişti. Buna rağmen Trump’ın duyurusu ülkenin uzun süredir maruz bırakıldığı ekonomik yaptırımların Temmuz ayında dönebileceğinin sinyallerini vermekte.
İran Deneysel Kripto Para Geliştiriyor
Olayların bu şekilde garip ilerlemesi ve merkez bankasının kripto para ticaretini yasaklamasına rağmen, İran’ın Bilgi ve İletişim Teknolojileri (ICT) Bakanı Mohammad Javad Azari-Jahromi, Nisan sonunda yaptığı bir duyuruda hükumet tarafından yapılan deneysel bir kripto para modelinin hazır olduğunu belirtmişti.
İran kripto para birimi ICT bakanlığı ve İran merkez bankası tarafından ortak olarak geliştirilmiş. Fikir babası ise Şubat ayında yaptığı açıklamalarından da anlaşılabileceği üzere Azari-Jahromi’nin kendisi:
”Blockchain temelli kripto para birimleri hakkında Post Bank yönetim kurulu ile yaptığımız bir toplantıda, Ülkenin ilk bulut tabanlı dijital para biriminin tamamlanabilmesi için gereken yöntemleri anlattım.”
Azari-Jahomi merkez bankası yasağının yeni çıkartılan kripto para birimine uygulanmayacağını da belirtti.
İran ve Rusya Görüşmeleri
Trump’ın İran nükleer anlaşmasından çekilmesi kararının üzerine İran ve Rusya’nın SWIFT transfer sistemini ortadan kaldırıp ABD ekonomik yaptırımları ile baş edebilmek için kripto para kullanımının göz önünde bulundurdukları haberleri yayıldı.
Pourebrahimi ise İran Merkez Bankasının söz konusu iki ülke arasında kripto para kullanımı hakkında teklifte bulunduğunu ve ülkelerin hemfikir olduğunu doğruladı.
”Ruslar bizimle aynı fikri paylaşıyorlar. Biz eğer bu işi daha ileriye götürmeyi başarabilirsek ithalat ve ihracat konusunda kripto para kullanan ilk ülkeler olacağımızı ifade ettik.”
İran’dan Düşünceler ve Bakış Açıları
İran vatandaşları yıllardır teknoloji konusunda hiç geri kalmayan insanlar olsalar bile, İran’ı sarmalayan coğrafi durum sokaktaki vatandaşın elinde olan bir şey değil.
İran Blockchain Labs‘da bir araştırmacı olan Arame Bandari, ekonomik yaptırımlar aracılığıyla uygulanan cezalara rağmen kendi yurttaşlarının dünyanın geri kalanına ayak uydurabildiğini düşünüyor:
”Bildiğiniz üzre İran son 40 yıldır bir çok ekonomik yaptırım ile karşılaştı ancak İranlı genç ve eğitimli nüfusun her zaman son teknoloji gelişmelerden haberdar olduğunu ve bunlara ayak uydurduğunu göz önünde bulundurmanız gerekiyor.”
Yine de Bandari coğrafi konumun ve çevrenin araştırma ve geliştirme konularında hayatı daha da zor bir hale getirdiğini de kabul ediyor. Bu dezavantaj, İran hükumetinin eğitim ve teknoloji gelişim hareketlerini destekleme isteğiyle biraz olsun kısıtlanabildi:
”Son 5 yıl süresince bilgi tabanlı ekonomiye yapılan ciddi anlamda hükumet desteği gördük ve bir çok teknoloji/bilgi tabanlı KOBİ’nin büyümekte olduğunu gördük.”
Araştırmacıya göre İran’ın başkenti Tahran‘ın yanı sıra İsfahan ve Şiraz‘da da köklü bir sağlık odaklı startup ekosistemi bulunmakta. Sonuç olarak bu bir çok teknoloji parkının, geliştirme merkezinin, kitlesel fon platformlarının ve iş geliştirme birimlerinin inşasına yol açarak ‘teknoloji/bilgi tabanlı ekonominin uygulanabilmesi için kapıyı araladı.’
Bandari buna ek olarak İran’in Rusya ile olan işlemlerini kripto paralar ile yapmasının da gayet mümkün olduğuna inanıyor.
Ancak kendisi buna ek olarak kripto paralara yönelik yapılmakta olan hükumet baskısının ciddi anlamda sert olduğunu da düşünüyor. Ülkeden çıkartılan yüksek miktardaki riyalin hükumetin elini zorladığını ve önümüzdeki bir kaç hafta içerisinde kripto para borsalarının kapanmaya zorlanabileceğini düşünmekte.
Dışarıdan Bakan Bir Kişinin Bakış Açısı
St. Petersburg içerisinde bulunan European University bünyesinde kıdemli politik ekonomi okutmanı olan ve İran’ın Dış İşleri konusunda uzmanlığı bulunan Nikolay Kozhanov iki ülke arasındaki kripto para kullanımının jeopolitik olanakları ve etkileri hakkında konuştu.
Kozhanov İran’ın eski yaptırımların tekrar geri getirilmesi ve SWIFT sisteminden dışlanması gibi kısıtlamaları baypas edebilmek için kripto para kullanmayı gözden geçirdiğini düşünüyor:
”Bu yaptırımları baypas edebilmek için ellerindeki seçenekleri değerlendiriyorlar. Daha önce ödeme yöntemi olarak yerel para birimlerini kullanan bankalarla direkt bağlantı kurmaya çalışmışlardı ancak problem dolar ve avro gibi tercih edilen para birimlerinin bu anlaşmalarda kullanılamıyor olmasıydı.
Ürün ihraçları para kaybettiriyor çünkü genellikle para birimleri arasındaki döviz kurları yüzünden elde edilen miktar eriyip gidiyor. İran hükumetindeki bazı yetkililer ve merkez bankası kripto para birimlerinin gerçekten bir çözüm sunabileceğini anlamış gibi görünüyor.”
Kozhanov, ülkelerin Rusya ve İran arasındaki ikili ticaret ve yatırım için kripto para kullanma görüşmelerini başlattıklarını söyledi ve bu görüşmelerin başlamasının ülkelerin “bu konuda oldukça ciddi olduklarını gösterdiğini” de sözlerine ekledi.
Ancak asıl soru ülkelerin ticaret yapmak için kripto para kullanımını gerçekten kabul edip etmeyecekleri, ve edeceklerse de bunun ne zaman olacağı. Kozhanov’un açıklamalarına göre bu kolay bir tahmin değil.
”Dürüst olmak gerekirse emin değilim. En başta bu kripto para birimlerinin ticaret için kullanılacağı ilk deneyim olacak. İran daha önce bunu bu denli bir amaç için kullanmamıştı o sebeple bu henüz yaşanmamış bir deneyim. İkinci olarak da bu karar henüz İran’ın kendisi tarafından bile kabul edilmedi.”
Başka bir faktör ise İran hükumetinin ve İslam hukukunun sahip olduğu karmaşık ilişki:
”İran İslam hukukuna göre yönetiliyor ki bu hukuk bankacılık dünyası konusunda katı kurallara sahip. İslam hukukunun genelinde ekonomi konusunda bir iş icra ederek yaratılmayan her şeyi yasaklamaya yönelik bir meyil vardır. Faiz üzerinden veya ”havadan” kar elde edemezsiniz. Benim anladığıma göre kripto para birimlerinin bir bölümü bu kategoriye dahil olmakta.”
Acele Edilmemesi Gereken Bir Karar
İran’ın ulusal ve uluslararası bir seviyede kripto para kullanımı konusunda acele etmeyeceği güçlü bir ihtimal gibi duruyor. Çözülmesi gereken bir çok nokta var ve hükumetin ve merkez bankasının yanı sıra İslam hukukunun getirdiği kurallar ve yapılması gereken işler oldukça karmaşık bir yapıya sahip.
Ancak eğer ABD yaptırımları tekrar uygulanacak olursa, kripto para birimleri ülke ve onun küresel ekonomideki yeri için farklı sayfalar ve olasılıklar doğurabilir.