CBDC Nedir, Dijital Lira Ne İşe Yarayacak?
Türkiye, sinyalini 2019 yılında verdiği dijital merkez bankası parası (CBDC) için çalışmalarını sürdürüyor. “Teknolojik, ekonomik ve hukuki altyapının” hazırlandığı dijital lira için Ar-Ge çalışmaları yapılıyor. Dijital merkez bankası parasının; hız ve maliyet gibi alanlarda avantaj sağlaması bekleniyor.
Ölçü birimi, değişim ve değer saklama aracı olarak işlev gösteren merkez bankası parası, kendisini nakit formunda ya da merkez bankasında tutulan hesaplar aracılığıyla gösterebilir. Nakit paranın depolama ve transfer gibi alanlarda çıkardığı zorluklar, bilgi teknolojilerindeki gelişme ile çözülmeye başlamış ve günümüzde paranın dağıtımı elektronikleşmiştir.
Şu haliyle doların, euronun, liranın ‘zaten dijital’ olduğu söylenebilse de dijital merkez bankası parası konsepti, finans sisteminde mutlak değil ancak çok daha kökten bir dijitalleşme öngörür. Ödemeler ve Piyasa Altyapıları Komitesi, CBDC’yi:
“Merkez bankası parasının geleneksel tarzdaki rezerv veya mutabakat hesaplarında tutulandan farklı olarak, dijital versiyonu” olarak tanımlamıştır.
Dijital merkez bankası paralarını tanıyalım
Dijital merkez bankası parası; yer edineceği itibari para düzeninin bütünlüğünü bozmamalı, nakit parayı dayatma yolu ile ortadan kaldırmamalı ve ödeme sistemini kapsayıcı bir şekilde iyileştirmelidir. Uluslararası Ödeme Bankası, bu üç ana ilkeden yola çıkarak CBDC’yi CBDC yapan 14 şey olduğunu açıklamıştır.
- Dönüştürülebilirliği: Bütünlüğün sağlanabilmesi için nakit paraya dönüştürülebilmesi gerekir.
- Kullanım kolaylığı: En az nakit para kadar kolay bir şekilde kullanılabilmeli.
- Geçerliliği: Sadece online değil offline ödemelerde de geçmeli.
- Düşük maliyeti: Son kullanıcıya masraf çıkarmamalı.
- Güvenliği: Siber saldırılara karşı dayanıklı olmalı.
- Anlık hızı: İşlemler neredeyse anlık olarak gerçekleşebilmeli.
- Dayanıklılığı: Elektrik kesintilerine, sistem arızalarına karşı dayanıklı olmalı.
- Hazırda bulunması: Sistem 7 gün 24 saat hazırda bulunmalı ve işler durumda olmalı.
- İşlem kapasitesi: Yüksek sayıda işlemi kaldırabilmeli.
- Ölçeklenebilirliği: İşlem hacmi büyüdüğünde sorun çıkmamalı.
- Birlikte çalışabilirliği: Özel sektördeki dijital ödeme sistemleriyle uyumlu olmalı.
- Esnekliği: Politika değişikliklerine karşı esnek olmalı.
- Hukuki altyapısı: Merkez bankasının yetki alanı net bir şekilde belirlenmeli.
- Standartları: İlgili regülasyon ve standartlara uyum sağlamalı.
Merkez bankaları CBDC’yi neden araştırıyor?
TCMB’nin yanı sıra Çin, ABD, Suudi Arabistan, Birleşik Arap Emirlikleri, Japonya, Avrupa Merkez Bankası gibi birçok ülke ve merkez bankası CBDC’yle ilgili çalışma yürütüyor. Dünya genelinde yürütülen bu çalışmalar, sebepsiz değil.
PricewaterhouseCoopers (PwC) tarafından yapılan araştırmaya göre CBDC, bir merkez bankasına birkaç farklı avantaj sağlayabilir.
- İşlem maliyetlerini düşürür: Bireysel ve kurumsal işlemler, daha ucuza yapılabilir.
- Ekonomiyi hareketlendirir: Dijital dönüşüm kapsamında atılacak bu adım, yerel düzeyde yapılacak yeniliklerin önünü açıp ekonomik hareketliliği artırabilir.
- Finansın kapsamını genişletir: Fiziki koşullar nedeniyle banka hesabı bulunmayan insanları finans sistemine dahil edebilir.
- Öncü olma fırsatı tanır: Bir ülke, kendi dijital parasını ne kadar erken çıkarırsa CBDC ile şekillenecek para politikalarına o kadar öncülük etme fırsatı yakalar.
- Saklaması, taşıması ucuz: Dijital para, fiziki paraya kıyasla daha kolay saklanır, daha az yer kaplar, daha kolay taşınır.
- Aracıyı ortadan kaldırabilir: Merkez bankası, bireysel çapta kullanılacak bir CBDC projesiyle bankaların aracılığı olmadan, doğrudan vatandaşa ulaşabilir.
- Rekabeti artırır: CBDC, bankalar arası ve özel sektör içerisindeki rekabeti artırabilir.
- Politika kolaylığı: Merkez bankası, ekonomiye daha direkt bir şekilde müdahale edip daha hızlı politika değişikliklerine gidebilir.
- Likidite: CBDC, merkez bankalarına kısa vadede likidite desteği sağlayabilir.
Risk tarafındaysa CBDC’lerin finansal istikrar, ticari bankalar ve güvenilirlik gibi konularda soru işaretleri doğurduğu söylenebilir.
Uluslararası iş birliği gerektiriyor
Finans otoriteleri, dijital merkez bankası paralarının gelişiminde global çapta iş birliğinin önemini vurguluyorlar. ABD Merkez Bankası (Fed); dijital dolar projesi kapsamında Uluslararası Ödemeler Bankası, İngiltere ve Avrupa merkez bankaları ile birlikte çalışıyor. BIS, bu birliktelikle ilgili şunları söylüyor:
“Bir devletin dijital merkez bankası parası, bir başka devletin para politikasını veya mali istikrarını etkileyebilir. Yine bu CBDC, o devletin yetki alanı dışında kalan bir bölgedeki yasa ve regülasyonları ihlal etmek için kullanılabilir. İstenmeyen sonuçların önüne geçebilmek adına, merkez bankalarının ve kamu yetkililerinin bu süreçte şeffaf olması ve iş birliği yapması gerekecek.”
Türkiye; şu ana dek İran ve Malezya gibi ülkelerle birlikte dijital para konusunu gündeme getirmişse de henüz başka bir ülkeyle ortak bir CBDC projesine dahil olmadı.
