Merkeziyetsiz Borsa (DEX) Rehberi: Ne Nedir ve Artı-Eksi Tablosu
Kripto para işlemlerinde anonimliğe ve merkeziyetsizliğe önem veren traderların son tercihi, adını artık hem DeFi dünyasında yaptıkları hizmetler ile hem de çıkardıkları yerel kripto paralar ile sık sık duyduğumuz merkeziyetsiz borsa (DEX) kavramı nedir? DEX’lerin pozitif yarar sağlayan yönleri veya olumsuzluk oluşturabilecek faktörleri nelerdir?
Merkeziyetsiz borsalar (DEX), DeFi sektörünün genişlemesi ile kripto para yatırımcısının hayatına entegre olmaya başladı. Uniswap, Sushiswap, Venus ve 1inch Exchange gibi merkeziyetsiz kripto para borsaları sundukları ürünler ve hizmetler ile yatırımcıların dikkatini çekmeye devam ediyor ve “bankasız” gelecek hayalini kuran yatırımcılar için birçok avantaj sunuyor.
Bu yazımızda merkeziyetsiz borsalar ile ilgili soru işaretlerini ortadan kaldırmak istiyoruz. DEX nedir, nasıl işler? Merkeziyetsiz borsaların artıları ve eksileri nelerdir? Tüm bu soruların cevabını Koin Bülteni farkı ile sizlerle paylaşıyoruz.
Merkeziyetsiz borsa (DEX) nedir?
Merkeziyetsiz borsa, kullanıcılarına kripto para veya diğer blockchain tabanlı varlıkları merkezi bir kurum ya da aracı olmadan alıp satmanın bir yolunu sunar. Merkeziyetsiz finans (DeFi) sektöründe yerini alan bu borsalar yatırımcıya blockchain avantajları olan merkeziyetsizlik, anonimlik ve güvenilirlik gibi kavramları vadeder.
DeFi’nin sunduğu imkanlarla internete erişimi olan herkes banka ve finansal hizmetlere kolayca erişebilir hale gelirken, DEX’ler de bu sistemde likidite sağlayıcıları ile yerini alır. Forex (FX) piyasasında da gördüğümüz likidite sağlayıcısı kavramı genellikle elindeki para birimini alıp satarak; paradan para kazanmak olarak yorumlanabilir. DEX’ler ile likidite sağlayıcıları ellerindeki kripto paralar ile yield farming yaparak piyasaya likidite sağlarken kripto paralarından para kazanmış olurlar.
Tipik merkezi borsaların çalışma mantığı “paranı yatır ve kontrolü bırak” şeklindedir. Kontrolü bırakmak terimi, bir işlem talimatı verdiğinizde borsanın sizin adınıza işlemi gerçekleştirmesi anlamına gelmektedir. Alım-satımlar eşten eşe (P2P) yapılmaz, bunun yerine borsanın kendi tabanından tahsis edilir. Merkeziyetsiz borsalar ise işlemlerin eşler arası olarak gerçekleşmesine izin verir ve blockchain teknolojisi ile fonların güvenliğini üst düzeye çıkarır.
On-chain ve off-chain order book nedir?
Bazı DEX’lerde her şey on-chain olarak gerçekleşir ve her işlem blockchain’e kaydedilir. Bu genellikle en şeffaf yaklaşım olarak görülmektedir. On-chain borsalarda her düğüm (node) için bir doğrulayıcı ya da madencinin işleminizi blockchain’e eklemesini bekler ve sonunda da bir işlem maliyeti ödersiniz. Bu modele on-chain order book (emir defteri) denmektedir.
Off-chain order book modeli ile çalışan borsalar ise bazı açılardan merkezi olarak görülmektedir. Bu borsalarda ağ üzerinde gerçekleşen her işlem anında blockchaine kaydedilmek yerine bir yerde biriktirilmektedir. Bu modelde aktarıcı görevi üstlenen merciler off-chain orderları yönetir ve likidite havuzlarından yararlanarak borsa kullanıcıları arasındaki işlemleri gerçekleştirebilir. Off-chain modelde söz konusu işlem yalnızca taraflar eşleştiğinde on-chain olarak işlenir. Off-chain model için göreceli olarak bir merkezileşme durumu yaşansa da blockchain aktif olarak çok sık kullanılmadığı için hız ve ölçeklenebilirlik sorunlarının önüne geçebilir.
AMM nedir?
Türkçe olarak Otomatik piyasa yapıcı olarak adlandırılabilecek Automated Market Maker yani AMM, algoritmik mekanizmalar ile yönetilen likidite havuzları ile geleneksel piyasa yapıcı modele yeni bir alternatiftir. AMM yukarıdaki iki modelden farklı olarak order book’lar olmadan işlemlerin gerçekleşmesini sağlar. AMM modeli ile piyasa yapıcı bir merciye gerek kalmadan işlemler likidite havuzları sayesinde gerçekleştirilebiliyor.
AMM modeli ile bir aracıya ihtiyaç duymadan kripto para yatırımcısının kendisi havuzlara likidite sağlayarak bir nevi piyasa yapıcısı olur. Bu likidite sağlayıcılar işlemleri karşılığında borsadaki ücretlerden de gelir sağlayabilir. AMM modeli bir paritenin mevcut likiditesini hesaba katarak yatırımcılara anında fiyat teklif eden matematiksel bir formül kullanır. Fiyat almak için order booklara ihtiyaç duymadan bu algoritma ile çalışan AMM modeli, takas edilmesi görece zor olan işlem çiftleri için likidite sorununu çözmeyi amaçlamaktadır. Şu an Uniswap ve Balancer platformlar otomatik piyasa yapıcı modelini kullanmaktadır.
Merkeziyetsiz borsaların artıları
Fonlarınızı başkasına emanet etmeyin
DEX’ler genelde kullanıcı fonlarını tutmazlar. Böylece kendi kripto paranız üzerindeki kontrol yalnızca sizde olur. Merkeziyetsiz borsada işlem yapmak isteyen traderlar, tüm transfer süresince fonlarının kontrolünü ellerinde tutarlar. Bu sebeple yaşanacak hack saldırısı gibi bir olumsuzluktan endişe duyulmasına gerek kalmaz. Merkeziyetsiz borsalar, fonların toplandığı bir merkez yerine yayılmış bir bilgisayar ağı ile çalıştıkları için saldırı riski minimuma iner.
Minimum çökme korkusu
Traderlar için kripto para sektörü gibi piyasa oynaklığı yüksek bir alanda saniyeler bile değerliyken, yoğunluk veya bakım anlarında çöken ya da işlemlerini durduran merkezi borsalar sorun yaratabiliyor. Fakat tam anlamıyla dağıtılmış bir şekilde çalışan merkeziyetsiz borsalarda dağıtım tek bir noktadan gerçekleşmediği için işlemlerin durma ihtimali minimuma iner. Güncellemeler, hack saldırıları ya da teknik bakımlar gibi faktörler sebebi ile bazı düğümler kapatılsa da kalan düğümler ağı çalıştırmaya devam edebilir.
Hesap oluşturmak yok
Merkezi borsalarda işlem yapmak için hesap oluşturmak ve oturum açmak gereklidir. Bir DEX’te ise Private Key’iniz giriş bilginiz olarak sayılır. Private Key bilgileriniz ile DEX’e giriş yaptıktan sonra, bakiyenizi hemen görebilirsiniz. Bir DEX kullanmak için ihtiyacınız olan tek şey bir kripto para cüzdanı…
Listelenmemiş koinler
DEX’lerde likidite havuzları traderlar tarafından oluşturulduğu için gerekli arz-talep görüldüğünde merkezi borsalar tarafından henüz listelenmemiş kripto paralar merkeziyetsiz borsalarda bulunabilir.
Merkeziyetsiz borsaların eksileri
Paranız ile kripto para alamazsınız
Merkeziyetsiz borsalarda fiat para birimleri işlem çiftleri bulunmaz. Elinizdeki Türk Lirası, dolar ya da euro gibi geleneksel para birimleri ile kripto para almaz ya da takas edemezsiniz.
Müşteri temsilciliği yok
Belli bir kullanıcı sayısına ulaşmış olan merkezi kripto para borsaları yaşanan sıkıntılar karşısında genellikle kullanıcıları ile iletişime geçebilecekleri bir müşteri temsilciliğine sahiptir. CEX kullanıcıları yaşadıkları sorunlar ile ilgili e-posta ya da telefon yolu ile platformla iletişime geçebilirken, DEX’ler için böyle bir seçenek bulunmuyor.
Deneyimli kullanıcılara yönelik
DEX’ler tasarımları gereği daha bilgili ve deneyimli yatırımcılara hizmet vermektedir. Bu sebeple merkeziyetsiz borsalar kripto para yatırımına yeni başlayanlara karmaşık gelebilir. Merkezi borsalar kripto para sektöründeki tecrübesiz yatırımcılar için daha kullanışlı bir tercih olabilir. Bir kripto para cüzdanına sahip olamayan fakat kripto para yatırımı yapmak isteyen kullanıcılar CEX’ler ile kolayca bu sorunu halledebilirlerken DEX’lerde işlem yapmak için halihazırda bir kripto para cüzdanına sahip olmak gerekmektedir.
Sınırlı likidite
Merkeziyetsiz borsalardaki bazı işlem çiftleri, yetersiz likidite sebebiyle makul fiyatlar sunmayabilir. Daha popüler olan ve daha fazla hacmi bulunan bazı merkezi platformlar bu noktada kısmen daha stabil bir tablo çizebilir.
